Йзапш уагIахъа жвларазлакIгьи агIвычIвгIвыс йаъащаква йырпщылу, цIасла йщаквгылыз рабабара акультура апны «ашIыпIа» амагIны знархару ахъвыцщаква рымапI.

Ауи апшта, ангьльызква анашIашвара 1-3 метр рбжьата йайчважвитI, датшата йухIвушызтын быжь щтIыхрадъа азаджв йхIвауа йгIвыджьхауа бзита йшигIуш апшта. ГIарып, Латин Америка йгьи ГIвадахь Европа рпны йбзазауа уагIахъа жвлара щарда рпны йайчважвауа агIвычIвгIвысква метркI йайхIам рбжьара йангIалуата йырпхьадзитI.

Апсуа этикет – ажвлара рабабара акультура апны йхъадапI, ауи йшгIанахIвауала, йайчважвауа агIвычIвгIвысква 1,5-2 метр рбжьата йадзхъагылазларныс йангIалитI. ЙалкIгIата, ауи апшырта рчпитI йазаъам ахъацIи апхIвыси анайчважвауа, ахIби айцIби анадзхъагылу (рныбыжьла, ръахIльырала, азаъаща тланыкъвала йгIахвта). Арат алкIгIараква гIарпхьадзауата ацIас нкъвызгауа агIвычIвгIвысква 0,5-2 метркI рбжьата йадзхъагыллитI.

Ажва ахъазла анщи ауи йахщапхIи анйарыквын апхIвыспачкIвын ауи дйыдзхъагылитIта йгвтшпы, йыжвгIва тшадылкIылитI, анщагьи джьауап айтуата лхъапахь йа лхъа дахьыситI. Араъа йыгIбауа аъахIыльчва аргванква ананйара йшадгылуа акIвпI.

Йабадыруа апхIвысква (ауи ахъахьгьи йаъахIыльчвазтын) сальам анабархра амщтахь аргвандзата йадзхъагыл йауитI.

Йарауаса йырчпалитI ахъачвагьи, йалкIгIата йнаскIьахьазтын, рнапIква абадыркIитIта аргваныта йадзхъагылитI. 

Адзхъагылща апны магIны амапI йанйаз агIвычIвгIвысква шазыъу, датшата йухIвушызтын уыла йыцIам ашвхIаусыгIваква, йауа ухIварыквын ауат хъацIума, пхIвысума, рныбыжьла йъанадзаз агьиква нахвата йубитI.

Ажва ахъазла, ахъацIа йдыруа пхIвыскI хъарачIвыла сальам анлайхра амщтахь йан йа йанду дылзаъата анидырра рыцIа аргваныта длыдзхъагылта, ажва гвапа лайхIвуамцара мачIкI тшлыкIвйырша йауитI.

Апшвыма асасчва анирайгвауа, йалкIгIата йныбыжьла дшIазтын, агвашв дгварцIитIта дырпыралитI, араса асаснадасща ацIасква рыцIа йыртлапIитI.

КIавкIаз йбзазауа анахьанат ауагIахъаква йрапшта, апсуаква рабабара акультура апны йшадзхъагылуа, ауи ацIас шынкъвыргауа йара ахъатаква амапI: «арма-агъьма», «аквта – адзакIьаква», «пахьы – щтахьы», «апхъала – ацIыхъвала», «апхъа – аквта – ацIыхъва», «хIагIата – сгIата».

Адихотомия «агъьма – арма» ауыс шаъула, апсуаква рпны агъьма хъата дин щата змаз ахъвыцщала йанакIвызлакIгьи арма ацкIыс чIахI амата йазаъан – ауи адахIвра, анасып йырпырщылуан, арма хъата – адамыхIври анаспынтшари.    

Адзхъагылща апны агъьма хъата хъгалра анартуа ацIасква рынкъвгара ангIадырбауа асхъан акIвпI.

АхабархIвагIвчва йшгIадырбазла, агъьма щапIыла атдзы ашвхъымса йхъысуан, атдзы йгIаджвылцIуан, ачварта йангIалцIуаз йгIагылуан; магIны ззырбуз уыскI йаналагуз агъьма напIыла йджвыквырцIун, ауи анапIыла йъабун заджвы закI анйыртуаз йа йангIарахвуаз, асабипшка йхьысуан, арызкъы айшва йгIахвындыргылуан, чагIыр гIатарчвун; агъьмала йгIакIажжуата армала дзы рыквырчвун ръапкътлапIкъква, ауасамцара.

Ауи ауысла хабарыжвкI ашIчIвара хъарачIвыла йгIамгIвайсуаз атшыгIв гIвыма йшипыралуаш ауысла гIальамат гIанахIвитI. АбзазагIвчва ауыс араса йазхъвыцтI: «Ауи агъьмала дгIахIыдгылта сальам гIахIайхуазтын швйыдзхъагылта дангIатшыжвцIуа швицхърагIа. Армала дгIахIыдгылта сальам гIахIайхуазтын – дшвщы, ауи акIвымзарквын йара дгIашвапхъысуаштI». Апсуаква араса рхIвалитI: «арымарахь акэмкэа, арыгьарахь дыкэцэиит» («армала дымцауата агъьмала дацапатI» – араъа агъьма хъата йгIаныцIуа бзирапI, арма хъата – гвымхарапI).

Адуней йыкву уагIахъа щарда рпны арма хъата пхIвыс хъатахIва йапхьун, агъьма – хъацIа хъатахIва йапхьун: бергьльыпI ХIауа Адам йарма дзацIыс дшгIалихыз ауысла адин йгIанахIвауа. «Атантризм йшапхьадзауала, агIвычIвгIвыс йыпкъ агъьма тланыкъва – хъацIа хъвыпI, арма тланыкъва  - пхIвыс хъвыпI. Асаби ан луацIа дантаркIву йаквчважвауата апсуаква йшырхIвауала, «ачкIвынхвыц агъьма дзакIьала даъапI, апхIвыспахвыц – арма дзакIьала».

АхъацIа йыдзхъагылата йымгIвайсуаз апхIвыс агъьма хъата литуан – цхърагIара дазыбжахузтын лнапIы гIакIыта улыцIагыл йшауаш апшта.

«КIавкIаз ауагIахъаква ркультура апны, – йгIвитI Карпов Ю., – ашIырпшраква «агъьма – арма» йгьи «ахъацIа – апхIвыс» анадзхъагылаз агIан агъьма хъата бзирала йгIалыркIгIун. Ауаса йгIаупхьадзара атахъын ари аъаща датша хъатагьи шамаз. АщхъагIв йахIва арма дзакIьала йныхIата йынкъвигун, ауи йгIалцIла амгIва апны гIвхъачва анйазарквын абджьар зкIныхIаз рарма дзакIьаквала йагIвысуан – ари аъаща апны уабджьар хвитта угьзамцIасуам. ХъацIи пхIвыси ашIашвазарквын арахьари адзакIьала йагIвысуан – йанайчважвузгьи апхIвыс ахъацIа йабджьар ахьъакIныхIу арма дзакIьа шлымбуш апшта длыдзхъагылуан. АпхIвыс ахъацIа йымгIва плымкъуата дагIвылщтуазтын ауи йабджьар апхIвыс лахьыла йнархамкIва дагIвсырныс йборчын». 

ТшыгIвта йанымгIвайсуаз асхъан ахъацIа апхIвыс лагъьмала тшикIуан, йауа ухIварыквын апхIвыс кIвдыр щкIлазаджвыкIпI йаму, ауыгьи армала, ауи ахIатырла апхIвыс агъьмала атшы дгIакIашварныс шварагIваран, йаргьи апхъала апхIвысква рхъазы тшы йгьаквымчIвузтI йырзаъу хъацIакI дрыцымкIва.

АхъацIа йзаъу апхIвысква дрылагылата дымгIвайсуазтын аквта дгылуан, апхIвыс йларгвандзу ахъачва дрылагылазтын аквта дтагылуан – армала ахIбадза длыдзхъагылата, армала – айцIбадза.

ЧIахI зпщылу «агъьма хъата» зквнадыргуз «ахIба» йакIвын – ныбыжьла, ъахIльырала йгIахвта, ажвлара рпны йгыларта йгIаквхта, ауи йгIахъшахъыцIуата зчIахI рыцIа йнакъву «арма хъата» айцIбачва йрыквшвун. 

ЙгIахIахвырквын, асас хъгалра йыманта атшгIва агъьмала ддырчIвун; гвжважвагIва уыс змата йымгIвайсуаз чкIвын шIакI дтшыгIвта йапхъа йгыла йымгIвайсуаз ахIбачва драпхъанысра атахъызтын армала тшикIта дрыгIвсра атахъын (йтшы гIашIайкIыта, ахIбачва рпны азыргIвара дахIвата).

«ЛыгажвкIи чкIвынкIи ацымгIвайсуазтын ачкIвын мачIкI дгIахьшвауазшва армала дымгIвайсра атахъыпI. Ныбыжьла дукI йагIвымсуазтын ахIба агъьмала дгылан. ХгIвы йнадзауата йымгIвайсуазтын ахIба йанакIвызлакIгьи аквта дтагылан, аквтаней – армала, айцIба – агъьмала. АйцIба уыскIла зджьара дирщтийырквын йгIанхуз агIвыджь ацIас йшаквнагауа апшта йадзхъагыла йгIанхун».

АхIба машина даквчIвузтын ауи апхъала дчIвитI йа, йыцкву йара йыквлазтын, ащтахьла дтачIвитI. Араъагьи рыцIа йагъьу ачIварта аквта акIвпI, анахьанат йымгIвайсуа рыуа аджвырагIв амашина дгIатыцIуазтын ахIба дштынчызлуш апшта.

АтшыгIв дтшыжвылуан, дтшыжвцIуан армала, ауаса ажва ахъа йалата ауи агъьма хъатахIва йапхьун (дахIвра ъапщылаз ахъазла акIвхуштI). Асас, йалкIгIата амхIв йа аъахIльы шIа, апшцIа дангварцIхуаз асхъан атшы ахъа атдзы ахьыла йнайырхауа агвашвла дтхъун, дангварцIра йымгIва дапшыхуан.

ЙалкIгIата магIны ду рыман ажва апшIагылква «хIагIата – сгIата», «апхъала – ацIыхъвала», «йапхъахауа – аквтанай – йцIыхъвахауа», «аквта – адзакIьа».

Зхъгалрала, зымлыквла йапшым ажвлара гвыпква шгIаншаз ауысла ауагIа ршIалахIвара хабаркI араса йгIанахIвитI. АуагIа гIвагвана ду йыквта дзтшпыкI апны йгIашIастI. АхIагIара апны тшанзыргIалкваз уадыргIвана ахIыта йгылтI, ауат рыцIахь йчIваз – агIмыстахатI, адзыгIв атшпбырг тшанзыргIалызгьи адгьылрхарджьыгIвхатI.

АуагIахъа рдунейпшыщала ажвлара шгIаншаз, йшагIвшахаз, гвыпипхьадза гылартата йнарахвыз абараса хабарыжв квпшыра амата йгIанахвахитI. Аэтнография гIалцIыртаква хIырхъвыхырквын йыгIбитI агIвычIвгIвыс ажвлара рпны йтып ахIагIара йгьи ауагIи йари радзхъагылща, рабабаща йаквнагауата кIьыдата йшщаквгылуаз.

«Алыгажвква йанакIвызлакIгьи гьагьата къвакъвадза йалачIвун, ахI йа хъгалра змаз агIмыста аквчIварта кIьыда йкIуан», – йхIвитI Миллер А. АдгьылрхарджьыгIвчва ащарда ртыдзква агIмыстачва рыдзхъа йдыргылырныс йгьахвитмызтI, ахIгIаралагьи рыцIа йщтIыхта йгьрымчпузтI. Торнау Ф. йшигIвуала, ахI ауагIа анйызгIайрыз арымдза хIагIа дыквчIвун, адгьылрхарджьыгIвчва альарыбыгIв йыквчIвун йа йымчIвауата йгылан (рныбыжь йгIаквхта).

Адуней йгIаквмылсыз агIвазаква рпнынадзара рыцIа хIагIата мгва йтаз асаби ахIбара йымата йырпхьадзун.

АгIвдза В.В. йгIвыра апны йгIалкIгIа йауаштI амакIыра гIазбжьашвуз ахъатаква радзхъагылща джьащахъвата йшаъаз: «аквта йщтIарцIуз ауапIа ахIвачIвгIвы хъада дыквчIвун, йыгIвхъатакIла амакIыра збжьаз ахъатаква ргIащтийыгIвчва».

Ажва апшIагылква «аквта – адзакIьа», «апхъа – ащтахь» магIны рымапI ацIасква рынкъвгара апны (Байбурин А.К.)

«АпшцIа аквта, арасацIла ажьора апны асасчва йырзалхыз айшва йадзхъачIвата сцри кыт Арасазыхь апны йанйатI абзыбкви асадзкви», – лхIвитI ауысагIв Барцыц Б.У. Асасчва сасыртахIва йызпхьуз апещква рпны йандыргIалуан, рыцIа йагъьу асасырта ахIба йзалырхуан, атдзы апны апещква мачIызтын айцIбачва ашв адзхъа йщтIалуан, ахIбачва апещ ауацIала тшандыргIалуан. Асасыртаква рпны атдзы ащтахьла уызладжвылцI йауаш ашви ахъалырти кIьыдата йаман – асас йангIайтахъхара ауыла дджвылцI йауан анахьанат гвыгIвмыгIвра йалайымцIауата. Ауи апш швы ларцIун унагIва йалалгIвацаз ахъапщыла шIаква рыхъазлагьи – йанхъвлара ауат зымгIва рымщтахь йщтIалхуанта щымта зымгIва рапхъа йгIагылуан. Ауат ашвквала йдрыцкьата айту зквырцIаз асас йчгIвычаквагьи наргылхуан.

Асас дангIадрайгвуз йтып адгалща анадзара швхIаусыгIва щарда апщылан: дъадзасасуаш (мышкIы, мчбжьыкI, ауасамцара), асквш агIамта запшу, амшква рпхара-рхьшвашвара, асас йтлапIара. Ажва ахъазла, асас ауахъ дгIанхарныс йгвыгъазтын (дангIай асахIат йгIаквхта: «ашьыжь иааз аюныка дгьежьуеит, шьыбжьоншьтахь – ауха дыпхьарылон» – «щымта йгIайыз дацапахуаштI, щыбжьанщтахь йгIайыз – ауахъ дгIанхуштI»; асас йаъащала дымгвжважвузтын), апшвыма ауи йазалхта йдрыхIазырыз апещ – асасырта – апны тшпсищарныс дирайгвун. Адгьаква рпны ауи йазалхта тыдз кIьыда гылан – хIачIащ, араъа асас йхъа дахвитта дыгIвнан.

Абар гвацчпа ажвала зкъальам цIараз агIвгIвы Искандер Ф.А. «уыс дукI» змата йгIайыз асас йшипыралыз гватра цIола азйымата дшаквчважвауа: «Аща Сандро ачкIвын атдзы днашылырныс дирайгватI, ауаса ауахьауи айрышта дгьадымгылтI, ауи амщтахь аща Сандро йгIайгвынгIвытI ауыс зкву шдатшу йгьи рыцIа йтIатIу амальта асас ачIвацIла ажьора апныла дирайгватI, ауахьауи йтахъдзамкIва аща Сандро йцIыхъва дтагылтI». 

ЦIасла йщаквгылаз адгылща, абабаща рыцIа йнахвата йубитI атацанадылраква, апсщтIыхраква рагIан, араъа йгIадгылуа ауагIа дасу дъагылуаш, дшгылуаш, йчпуш рдыритI.

Ауи апшта, таца дъанардылуа аунагIва апшвыма апшцIа аквта дтагылата асасчва дырпылитI, апхъапхъа ахъачва гвыпта йгIатшкIаралитI, уадыргIвана апхIвысква. ДжьащахъвапI уахьчIвала йгIаншаз ацIас шIыц: атшыгIвчва апшцIа йачвыхъарата, акыт адзакIьа асасчва тлапIаква йырпшIалитIта йыззгIайуа аунагIва апныдза йгIардаситI.

Ауи акIвымкIва асасчва ангIатшкIаралра йгайта апшцIа аквта йтагылаз айшва йадзхъадырчIвун, араъа агвлачва йрыуата гIвхъачва рхъадзгылата йапхъахауа агвыргъьахъв час асасчва йыршIадыршвун.

Атдзы апахь анашылырта адзхъа агIахIвра гIаджвыквырцIун: апхIвысква гьагьата ахъатакIла йгылан, ахъачва – анахьанат ахъатакIла тшыркIуан, ауат йырпырагылата йкьахвуан ачкIвынчва шIаква, ахIвссаква, асабиква.

Ари аъаща апынгьи йазалху ацIасква нкъвыргун, ауат араса йалыхын: ахъацIа йгыларта – апхIвыс лгыларта; ахIба – айцIба. АхъацIа апхIвыс йанымгIалуата йылапш лыквымшвара ахъазла ахъалырта апны йара апхъа дгылуан. АхъацIа йныбыжьла, йъахIльырала апхIвыс длайцIбазтын рыцIа йчIахIру агъьма хъатала дйыргылуан йа закIы-гIвба хъалыртала йапхъа дгыла дхъалуан.   

Айшва апны чIахIра ззырчпуз анашылырта ашв азрейша йаъаз ачIварта акIвын, ауи апшвыма дъачIваз агъьмала йаныргIалын (апшвыма йныбыжьла, йъахIльырала асас йацкIыс «рыцIа дайцIбазтын» ауи дйыдзхъачIварныс йхъа йаквнаймыргауата аъахIыльчва йа агвлачва рыуа ахIбакI дгIадирыдуанта асас дйыдзхъайырчIвун». АчIахIра чIварта зквнадыргуз рпны хъгалра рыман анду, ан, айгвачва ртланыкъвала аъахIыльчва йа хъаракI йгIатыцIта йгIайыз асас, ауасамцара. Ари йапшыз ауыс апны агIвы йныбыжь ауи аъара йгьгIатадымрышвуазтI, йауа ухIварыквын апсуаква рпны «аъахIльыра зымгIва йрапхъапI». Сасра йгIайыз анща апшвыма йыгвла дйайцIбазтын ахIбара ауи йыйтныс далагун, ауаса арахьари дгьадымгылуазтI, йшпакIву ухIварыквын – ахщапа йунагIва апны анща йтлапIадзу сасыта дырпхьадзун.

Айшва апны ахIба дъачIвуш йуырбарныс йгьанымгIалуазтI, йауа ухIварыквын ахIба йымгвапхауата джьауап гIайтырныс закIы гьазхIвамызтI: «сахьтэоу исзымдырзои?» («съачIвара атахъу гьсымдыруадзущума?!»).

ХIХ асквшышв – ХХ асквшышв аджвыквлымта ареволюция апхъала Апсны апны аунагIва йауаз чкIвынргIа ахIбачва йгьрыдзхъамчIвузтI, йгIаншун асасчва чкIвынчваквагьи андмырчIвуз. Ауат датша пещкI апны кIьыдата йчIвун йа зджьарагьи йымчIвауата йгIанхун.

Асовет заман йгьи ауи амщтахь йгIаталыз агIамта апны агвла уагIахъаква рбзазаща, рцIасква ршIпшрала, акъала бзазаща алкIгIараква йгьи аэкономика аъаща алкIгIараква гIапхьадзахауата асаснадасра ацIасква рыцIа йгIальальахауата тшырпсахтI.

Агвла уагIахъа цIасква ршIпшра ауысла ХХ асквшышв агIаджвыквлымта Миллер А. араса йгIвуан: «Апсуаква ажвлара уысква рпны ацIасква багъьата йынкъвыргитI, ркърар йазцIабыргпI, ауаса анахьанат ацIасква рпны амингрелкви аурышвкви йыршIпшуа йалагатI. Асасчва аннардасуа ужвы апхIвысквагьи аъазлитI, апхъала ауи гIаншата амаль гьамамызтI».

Аъадаб-намыс ацIасквала йщаквгылата йынкъвыргитI, ауат йрыланакIитI айшва адзхъачIващагьи. Апхъала йшаъази ужвы йшцази щардала йашIзырпшуа зныбыжьла рыцIа йнаскIьахьу агIвычIвгIвысква ракIвпI.

Айшва йазынарху ацIасква руысла швапхаквакI гIагIгпI.

Сасра йанаъу асхъан апа йаба дъачIву дчIварныс йгьангIалуам, амхIв – йхъапщыла лаба, ахщапа – йанща дъачIву апны, ауасамцара.

АпхIвысква сасра йаъата айшва йадзхъачIвазтын ахъала тшандыргIалуан рыцIа ласы йшзгIагылхуаш апшта; атаца сасра данаъаз лабхъвагьи арахьарат аъахIыльчва ахIбачвагьи дгьрыдзхъамчIвузтI. ЛхъацIа йтгIачва дрыдзхъачIварныс ддрайгваргьи ауагIа рпны лхъа йгьаквналмыргузтI. АчкIвын йхъапщыла лани йари рпны ари ацIас ауи аъара йгьбагъьамызтI, ауаса амхIв дшIадзазтын йа унагIва далалгIвацазтын ауи йхъапщыла лан наскIьахьа айшва апны дгьлыдзхъамчIвузтI.

ЙнаскIьахьу апхIвыс дсас тлапIазтын айшва апны ахIбара лыртуан, ауаса ауи хъыхчара лчпата йанлымуазгьи гIаншун.

Ауи акIвпIта, апсуаква рабабара акультура апны адзхъагылща швабыж йнардзата, швабыж йцIолата аъадаб-намыси ацIаскви рынкъвгара йаццауата йахъыхацIыхта йщаквгылан.